AKTUALITATEA

| 2024-11-01

Garikoitz Mujika legebiltzarkidearen iritzi artikulua:

XI. mendearen lehen laurdenean, komunikazioa politikaren eta boterearen ardatz estrategiko bihurtu da. Hiperkonektibitateak eta informazio infiniturako berehalako sarbideak eraldatu egin dute herritarrek errealitatearekin duten harremana eta, aldi berean, eragile politikoek iritzi publikoan eragiteko eraikitzen dituzten narratibak. Horrela, desinformazioa pertzepzioak moldatzeko, aurreiritziak indartzeko eta jokabideak manipulatzeko tresna indartsu gisa azaleratzen da.

Gaur egun, desinformazioaren fenomenoak erakusten digu zer gaitasun duen sare sozial eta politikoan sartzeko eta sustraitzeko, teknologia berriei esker aurrekaririk ez duten mailekin. Albisteen azkartasuna eta irismena, gaur egun, albiste faltsuen zirkulazio pistak, desinformazio kanpainak eta sare sozialetako manipulazioak ere badira. Eta horiexek dira taula politikoa marrazten dutenak. Desinformazioak balio du herritarrak polarizatzeko, zalantza sortzeko eta bestela gizartean onartu ezin daitezkeen agendak eta postulatuak legitimatzeko. Horretarako, desinformazio taktikak erabiltzen dira, erakundeekiko konfiantza ahultzeko eta oposiziogileak gutxiesteko: hau da, estrategia eta helburu politiko argi eta zehatzak dituzte. Klase politikoaren hizkuntza eta diskurtso politikoa, eremu eta erantzukizun esklusiboa, gaur egun, gezurrak eta egia erdiak baino ez dira. Horri dagokionez, politika konbentzionala gauzatzean beren arduragabekeriaz polarizazio mediatikoa eta politikoa bultzatzen dutenek desinformazioa gizartean sortzen ari den ondorio larrien ispilu izan behar dute. Izan ere, hori guztia engranaje politiko eta mediatikoaren parte aktiboa da. Engranaje horren helburua da aurkariari zilegitasuna kentzea eta edozein sistema demokratikoren zutabe eta oinarri nagusiak zalantzan jartzea.

Desinformazioaren erabilera tresna politiko gisa ezin da erabat ulertu aro digitalean komunikazioaren papera nola aldatu den aztertu gabe. Gaur egun, komunikazioa ez da soilik informazioa transmititzea, baizik eta pertzepzioak kudeatzea, errealitateak eraikitzea eta pertsonak emozionalki mobilizatzea. Komunikazioak gaur egun duen potentzial eta, aldi berean, arrisku handiena da ikus-entzuleak ekintzara mugiarazteko konbentzitzetik harago joateko gaitasuna. Polarizatutako mundu batean, buloz eta narratiba manipulatzailez gainezka, gaitasun horrek ondorio tamalgarriak ekar ditzake, ideiak mugimendu eta pertzepzio bihurtuz, gauzen egoerari, baita sistema demokratikoen oinarriei ere, desafio egiten dieten ekintza zehatzetan. Fenomeno horren adibide paradigmatiko bat Estatu Batuetako Kapitolioaren aurkako erasoarekin bizi izan zen 2021eko urtarrilaren 6an, non milaka pertsona, faltsukeriek eta konspirazio teoriek bultzatuta, mezuen hartzaile izatetik zuzeneko aktore izatera igaro ziren, sistema bera denbora errealean zalantzan jarriz. Izan ere, azken finean, desinformazioa ez da informazioaren arazoa soilik, baizik eta boterearen eta kontrolaren arazoa.

Gaur egungo errealitate komunikatiboan hiper-konektagarritasunaren aro digitalak eta mezuen eta komunitateen hiper-zatiketak ohiko komunikabideei agenda publikoa, politikoa eta mediatikoa markatzeko eta zuzentzeko ahalmena kendu diete. Hau da, alderdi horretan nolabaiteko demokratizazioa bultzatu du, informaziozko kategorizazioa, hau da, zer den garrantzitsua eta zer ez gizartearentzat, informazio lerratuen eta manipulatuen bidez inokulatua eta zuzendua izaten jarraitzen du. Egoera kritiko batera iristen da jasotzen den edozein informazio egia edo egiazkoa ote den zalantzan jartzeari uko egiten zaionean.

Euskal Herrian errealitate eta egoera berezia dugu. Baina ez gara uharte bat, eta ez gaude arriskutik kanpo. Are gehiago, mundu hiperkonektatu eta globalizatu batean gurea bezalako nazio txiki batek dituen arriskuak beste edozeinentzat baino handiagoak dira ziurrenik. Nebulosa batean gaude, Euskal Herria desberdina da, desberdin bozkatzen du eta inguratzen gaituzten gainerako nazio eta estatuen aldean sozialki eta politikoki desberdin aurkezten da. Horregatik, Euskal Herriko eta Nafarroako esparru mediatikoa eta politikoa hain kutsatuta eta polarizatuta ez egoteagatik, abantaila eta aukera bat dugu. Dagoeneko iristen ari denari aurrea har diezaiokegu, eta euste-plan bat egin dezakegu, munduko beste leku batzuetan dagoeneko ikusten ari garen arazo sozial, hezitzaile eta politikoei erantzuteko.

Desinformazio kasuen adibideak Euskal Herrian

Espainiako Estatuarekiko gatazka bortitzaren urte gogorrenetan, buloak eta desinformazioa zabaldu ziren modu sistematikoan eta propaganda eta manipulazio zentzuarekin. Kontakizunak puztu edo desitxuratu egiten ziren, besteak beste, mugimendu eta erakunde politikoak kriminalizatzeko edo bi komunikabideren itxiera justifikatu ahal izateko.

Batzuetan, batez ere krisi ekonomikoetan, Euskal Herriko industria garrantzitsuen itxierari buruzko zurrumurru funsgabeak sortu dira, eta horrek beldurra eta ezegonkortasuna sortu zuen langileen artean. Horren adibide izan zen Mondragon Korporazioan Fagor bezalako enpresen krisiari buruz kontrastatu gabeko albisteak zabaltzea, porrota ofizialki baieztatu aurretik herritarren eta inbertitzaileen artean izua piztu zutenak.

Zer esanik ez hauteskunde aldietan. Garai horietan, halaber, desinformazio kanpainak antzeman dira, alderdi eta hautagaiei buruzko iritzi publikoan eragiten saiatzen direnak. Sare sozialetan, lehendakaritzarako hautagaiei buruzko buloak zabaldu dira, adierazpenak edo berriak manipulatuz edo testuingurutik ateraz, horiek gutxiesteko.

Adierazi behar da, era berean, Europako beste leku batzuetan bezala, Euskal Herrian ere immigrazioari buruzko gezurrak eta albiste faltsuak zabaldu direla. Adibidez, etorkinek tokiko biztanleek baino laguntza gehiago jasotzen dituztela edo delitu gehiago egiten dituztela dioten albiste faltsuak zabaldu dira, eta horrek gizarteko zenbait lekutan jarrera xenofoboak elikatzen lagundu du. Komunikabideek erantzukizun sozial handia dute horretarako.

Badakigu desinformazioa batez ere komunitate digitaletan dabilela. Komunitate itxiak eta baztertzaileak dira, beren postulatu politikoei lotutako mezu eta komunikazioekin soilik berrelikatzen direnak, gehienak eskuin muturrekoak eta baita faxistak ere. Baina errealitatea da komunitate itxi eta baztertzaile horiek komunitate erreal eta fisiko bihurtzen ari direla. Arazoei eta gatazkei aurre egin behar zaie. Baita Euskal Herrian ere. Beste alde batera begiratzeak gobernu eta sistema demokratikoak ahultzeko eta diskurtso nagusiaz bestelako proiektu politikoak segatzeko sortutako su bati gasolina gehiago botatzen diotenen parte izateko bakarrik balio du. Ardatz hori, gaur egun, eskuin muturrekoen eta faxisten postulatuengatik bereizten da.

Klase politikoarekiko desafekzio soziala handitzen jarraitzen duen arrakala bihurtzen da. Errealitatea da umore soziala, aldartea, hobeto definitzen dela neke kroniko gisa. Humus arriskutsua da, lehentasunez eta erantzukizunik handienarekin irauli behar duguna. Problematika horren benetako dimentsionamenduak eta, batez ere, sortzen ari den ondorioak, beldurra ematen duen berehalako bat eskaintzen du. Baina beldurra, geldiarazteko modukoa izan daitekeena, ekimen politiko bihurtu behar dugu, faxismoaren eta eskuin muturraren adierazpen berri horri aurre egingo dion herria izan gaitezen. Beste alde batera begiratzea ez da aukera bat.

Europak horri aurre egitea erabaki zuen, eta udaberrian Komunikabideen Askatasunari buruzko Legea onartu zuen, errealitate horri era askotako neurriekin heltzeko. Horien artean, bereizten du zer den komunikabide bat eta zer sasi-bitarteko bat, lekua mugatzen du plataforma mediatiko handietara, gardentasun elementuak izan arren komunikabideen jabeen aldetik, eta garrantzi handia ematen dio gizarteari konfiantza eta egiazkotasuna eskainiko dion kalitatezko kazetaritza indartzeari, gizarte digitalean duen rol sozial berria indartzeari eta komunikabideentzako laguntza ekonomikoak objektibotasun, gardentasun eta informazio-iturrien errefortzu irizpideekin berrikustearen alde egiteari, kode etiko eta deontologikoekin bat etorriz.

Espainiako Estatuak nahitaez aplikatu behar du Europako zuzentaraua, baina hemen, Euskal Herrian, aukera dugu errealitate horren ondorio kaltegarriei anbizio eta sakontasun handiagoz aurre egiteko, gure errealitate partikularraren arabera. Eta kalitatezko eta goi mailako eztabaida politikoa eskaintzeko aukera dugu. Baina ez gara ikusten ari ez Madrilen, ez Gasteizko Ganberan, ez Nafarroakoan.

Eta gauza batzuk modu aktiboan egin daitezke, gutxieneko borondate politikoa izanez gero eta desinformazioaren benetako arriskuaz jabetuz gero. Pentsamendu kritikoa sustatzea funtsezkoa da, eta, horretarako, hezkuntza. Gazteei desinformazioa eta buloak identifikatzen irakatsiko dieten hezkuntza-programak funtsezkoak dira. Ikasleei iturriak kontrastatzen, albisteak interpretatzen eta manipulazio mediatikoa detektatzen irakastea inbertsio estrategikoa da gure herriaren etorkizunerako. Adibide praktiko bat bigarren hezkuntzan edo helduentzako hezkuntzan "alfabetatze mediatikoari" buruzko ikastaroak aktibatzea litzateke. Bertan, ikasleei sareko informazioaren egiazkotasuna egiaztatzen irakatsiko zaie, horretarako ad hoc sor daitezkeen tresnak erabiliz, bai eta berezko esparru mediatiko eta politikokoak ere.

Horretarako, plataforma propioak sortu beharko lirateke Euskal Herrian. Eta horretan, bai tokiko hedabideek eta bai euskal erakunde publikoak, EITBk, funtsezko rola bete beharko lukete. "EitBk egiaztatu”, adibidez, albiste faltsuak kontrastatzeko plataforma nagusia izan liteke. Gezurtatze publikoak azkar eta berehala botatzeak buloen zabalkunde masiboa prebenitzen lagunduko luke. Adibide praktiko gisa, hauteskunde-prozesuetan, EITB buru duten euskal komunikabide nagusiak egiaztapen plataformekin elkartu ahal izango lirateke, hautagaiek eztabaidetan edo kanpainetan egindako baieztapenak denbora errealean aztertzeko.

Era berean, lagungarri izango litzateke, adibidez, idatzizko hedabide guztiek atal bat sortzea, aurrez argitaratutako akatsak zuzentzeko eta albiste faltsuak atzera botatzeko, zerk huts egin zuen eta etorkizunean nola saihestuko den azalduz. Tokiko gobernuek eta gizarte elkarteek ere funtsezko zeregina izan dezakete buloen hedapena saihesteko kontzientziazio kanpainak sustatuz, bereziki osasun publikoa edo bizikidetza bezalako gai sentikorretan.

Hemen eta orain, gure ikuspegitik, desinformazioaren eztabaidak herri eztabaida bihurtu behar du, eta, besteak beste, garai hartako errealitate berri horri aurre egin behar dio. Oraindik ez duguna eraikitzeko aukera bat dugu: euskal espazio komunikatibo bat. Nazio txiki bat gara, estatu gisa pentsatu eta jardun behar duena, estatu gisa biziraun nahi badu. Eztabaida horri aurre egitea eta euskal espazio komunikatibo propio eta esku-sartzerik gabea eraikitzea, etorkizuneko Euskal Estaturako tresnak eskuratzea da.